Suv sayyoramizning suv qobig'ini - gidrosferani hosil qiladi. Bu so'z ikkita yunoncha so'zdan iborat: "gidr" - suv va "sfera" - shar. Gidrosfera barcha holatdagi suvni o'z ichiga oladi: suyuq, qattiq (muz) va gazsimon (bug').
Suv Yer sharining to'rtdan uch qismini egallaydi. Bu nimani anglatishini tasavvu r qilish uchun aylana chizamiz (qog'ozga stakan qo'yib, tubini aylantirib yurgizib chiqamiz). Chizg'ich olib, aylanani to'rtta teng qismga bo'lamiz.
Mana shunday: Uchta qismni ko'k rangga bo'yaymiz, bitta qolganini esa -jigarrangga. Ko'k rangga bo'yalgan uchta qism suv bo'lib, bitta qism quruqlikdir.Aytish mumkinki, suv Yer yuzida quruqlikka qaraganda 3 marta kattaroq hududni egallaydi.
Avval men sizga dunyo okeani haqida gapirib beraman. U sayyoramizning 96 foiz suvidan tashkil topgan.
Dunyo okeani - bu qit'alar bilan ajratilgan yagona suv sathi. Qit'alar uni alohida olingan qismlarga ajratadi: Tinch, Shimoliy Muz, Hind va Atlantika okeanlari. Tinch okeani - maydoniga ko'ra eng katta. Uni shunday birinchi bor suvni kechib o'tayotgan dengiz sayyohlari atashgan. Aslida esa u barcha okean lardan eng jo'shqini va ulkanidir.
Shimoliy Muz okeani - eng sovug'i, chunki u Yerning shimoliy qutbida joylash gan. Yilning kattaroq davri mobaynida uning suvi muzliklar holatida bo'ladi.
Hind okeani eng iliq. Atlantika okeani dunyo okeanlaridan eng sho'ri. Uning tarkibida tuzlar o'rta hisobda 35,4 foizni tashkil etadi, bu boshqa okeanlardan ko'p. Bu okean suvining bir litrida 35 gramm tuz mavjud degani. Suvga shuncha tuz qayerdan tushganini aniq hech kim bilmaydi. Daryolar oqib tushadigan qirg'oqlarda suv sho'rligi biroz kamayadi.
Toza suv solingan 1 litrli bankani oling va 35 gramm tuzni o'lchang (bu maksimal to'ldirilgan bir osh qoshiq). Bankadagi tuzni oxirigacha erigunicha aralashtiring. Yuqori konsentratsiyalangan tuz eritmasi hosil bo'ladi. Ta'mini ko'ring.
Nima deb o'ylaysiz, shunday suvni ichib, sanoat yoki qishloq xo'jaligida ishlatib bo'ladimi? Javobingizni izohlang.
Quruqlikka kirgan okean qismlari dengiz deyiladi. Yer sharida dengizlar ko'p, 90 ga yaqin. Ularning eng yiriklari - Filippin, Araviya, Korall. (Ularni geografik xaritada topishga harakat qiling). Daryolardagi suv ham sho'r.
Okean va daryolar Yer sharidagi eng katta suv omborlari hamda chuchuk suvni eng katta yetkazib beruvchilari hisoblanadi. Biroq, bu qanday yuz berishini siz keyinroq bilib olasiz.
Quruqlik suvlari - bu daryo, ko'l, botqoq, muzliklar va yer osti suvlari. Quruqlik suvining katta qismi chuchuk, ammo ko'l va yer osti suvlari orasida sho'r suvlar ham bor.
Muzliklarda katta miqdorda chuchuk suv mavjud. Muzliklar qordan paydo bo'ladi. Ular erigan qorga qaraganda ko'proq qor yog'gan joylarda hosil bo'ladi: Antarktida qit'asi, Grenlandiya oroli va tog' cho'qqilarida. Bu yerda yil davomida muz "qalpoqlari" charaqlab turadi.
Quruqlik bo'ylab ko'p daryo oqadi. Daryolar sokin va jo'shqin, chuqur va sayoz bo'ladi. Hammasi suv oqib kelayotgan relyefga bog'liq. Agar qiyalik katta bo'lsa, unda oqim ham kuchli bo'ladi. Shuningdek bu daryo olib kelayotgan suv hajmiga ham albatta bog'liq. Kichikroq daryolar odatda yirikroqlariga tushadi, ularni irmoqlar deb atashadi. Masalan, Chirchiq daryosi Sirdaryoning ko'p sonli irmoqlaridan hisoblanadi. Amudaryoning ham o'z irmoqlari bor, masalan, Surxondaryo va hokazo.
Ko'p asrlar avval odamlar daryo bo'ylab o'troqlashib borgan, chunki daryolar hayotbaxsh oqimni olib kelgan. Dehqonchilik bilan shug'ullanish va uy hayvonlarini sug'orish uchun hamma sharoit bo'lgan. Bu esa aholini kiyintirish va to'ydirish imkoni
bo'lgan degani. Shu tarzda shaharlar paydo bo'lib kattalashib borgan. Ularda esa hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlangan. Daryolar bo'ylab yuklarni tashish va yangi yerlarni o'zlashtirish amalga oshirilgan. Insonlar doim suvni e'zozlagan, uni asrab-avaylashgan.
Suv yetmay qolishi mumkinligiga ishonish qiyin. Yer sharining 70 foizdan ko'prog'i suv bilan qoplangan. 95 foiz suv - bu daryo va okeanlardagi sho'r suv; 4 foiz suv Arktika va Antarktida muzliklari, yer osti suvlari, atmosfera va tuproqda joylashgan; va atigi 1foiz suv - bu daryo va ko'llardagi chuchuk suv.
O'zbekiston hududi bo'ylab ikki yirik daryo oqib o'tadi: sersuv Amudaryo va Sirdaryo.
Amudaryo - Markaziy Osiyoning eng sersuv daryosi. U Pyanj va Vaxsh daryolarining qo'shilishidan hosil bo'lib, Tojikiston hududida boshlanadi. Tojikiston, Afg'oniston, O'zbekiston va Turkmaniston hududidan 1400 kilometr oqib o'tib, u Orol dengiziga tushadi.
Uning qirg'oqlarida katta shaharlar paydo va g'oyib bo'lib boravergan, chunki pastliklarda u ba'zan oqimini o'zgartirgan yoki yashash joylarini suv ostida qoldirgan. Hozirgi kunda daryo yaqinida Termiz, Turkmanobod, Urganch va Nukus shaharlari joylashgan. O'tmishda Amudaryodan kemachilikda foydalanishgan. Lekin bugun katta bo'lmagan kemalarni kamdan-kam ko'rsa bo'ladi. Pastliklarda baliqchilik bilan shug'ullanishadi, yuqoriroqlarda esa, Tojikiston hududida, elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun to'g'onlar qurilgan. Biroq Amudaryodan asosan maydonlarni sug'orishda foydalanishadi, bunda juda ko'p hajmda suv olingani bois u qurib borayotgan Orol dengizigacha deyarli yetib bormayapti. Sirdaryo Markaziy Osiyoning eng uzun daryosi. Uning uzunligi 2200 kilometrdan ortiq. U Qirg'iziston, O'zbekiston, Tojikiston va Qozog'iston hududidan oqib o'tadi. Sirdaryo Namangandan uzoq bo'lmagan hududda, Farg'ona vodiysida, qirg'iz daryolari Norin va Qoradaryo qo'shilgan joyda boshlanadi. Qo'qonga yaqin hududdan oqib o'tib, u Tojikistonning katta bo'lmagan qismini kesib o'tadi. Bu yerda uning qirg'oqlarida Ho'jand shahri j oylashgan. So'ng u yana O'zbekistonga qaytib, Toshkentning janu brog'idan oqib o'tadi.
Biroq daryoning katta qismi Qozog'iston cho'llaridan o'tadi. Bu mamlakatda uning oqimida Qizil O'rda va Baykonur shaharlari barpo etilgan.
Markaziy Osiyoning shimoliy qismi bo'yicha ikki ming kilometrdan keyin Sirdaryo Kichik Orolga tushadi. Bu Qozog'iston hududida joylashgan Orol dengizining katta bo'lmagan qismi.
Sirdaryo juda egri-bugri, unda qayir va irmoqlar ko'p. Ular qamish va to' qayzorlarga boy. Daryoning bu oqimlari qishloq xo'jaligida foydalaniladi. Bu yerda guruch, poliz ekinlarini yetishtirishadi, bog'dorchilik rivojlanmoqda. Sirdaryoda bir necha suv omborlari va GES yaratilgan. Ulardan eng kattalari Qayroqqum va Chordaryo suv omborlari hisoblanadi.
Ko'p hollarda odamlar sun'iy daryolarni barpo etadi. Ularga suv tabiiy daryolardan tushuriladi. Bu sun'iy daryolar kanallar deb nomlanadi. Cho'lga suv yetkazgan Amu-Buxoro kanalini misol qilib keltirsa bo'ladi. Amu-Buxoroga suv Amudaryodan keladi. Toshkent shahrida Bo'zsuv kanali bor.
Unga suv Sirdaryo irmog'i bo'lgan Chirchiq daryosidan qo'yiladi.
Ko'llar bu nima? Ularning daryolardan nima farqi bor?
Yer sathidagi cho'nqirliklar va turli chuqurliklar asta-sekin suv bilan to'ladi. Shu tarzda ko'llar hosil bo'ladi. Ko'llar juda katta (masalan, Kaspiy dengizi) yoki juda kichik bo'ladi. Undagi suv chuchuk (Boyqol ko'li) yoki sho'r (lssiqko'l va Orol ko'llari) bo'lishi mumkin. Ko'llar bar xii joylarda paydo bo'ladi, masalan, o'chgan vulqon krateri yoki Yer qobig'ining chuqurligida yuzaga keladi. Aytish joizki, ular buldozerlarga o'xshab katta chuqurliklarni "qazish" qobiliyatiga ega bo'lgan muzliklarning harakatidan keyin ham hosil bo'lishi mumkin. Ba'zida namlik ko'p bo'lgan, suv turib qolgan yoki yer osti buloqlari oqqan joylarda botqoqliklar paydo bo'ladi. Botqoqliklarda namlikni xush ko'radigan (qamish, qiyoq o'ti) o'ziga xos o'simliklar o'sadi.
Mavzu bo'yicha xulosalar: Yer sharida quruqlikka qaraganda suv ko'proq. Shuning uchun sayyoramizni fazogirlar "moviyrang" deb atashadi. Quruqlik suvlari okean va dengizlarda uchraydi. Okean va dengizlardagi suv juda sho'r.
Dengizlar okeanlarning bir qismi sanaladi. Agar dengiz okeandan ajralgan bo'lsa, unda bu ko'ldir. Ko'llardagi suv sho'r va chuchuk bo'ladi. Daryolarda doim chuchuk suv oqadi. Agar daryoda to'g'on qursa, suv ombori hosil bo'ladi.
Daryodagi suv turib qolgan, kirib ketgan yoki o'simliklar bilan qoplangan hamda suv tagidan kelayotgan buloqlar ko'p bo'lgan joylarda botqoqliklar paydo bo'lishi mumkin. O'zbekiston hududi bo'ylab suvni ikkita katta daryo olib keladi:
Amudaryo va Sirdaryo. Bu daryolar Orol dengiziga oqib tushadi. Insonlar hayoti chuchuk va toza, ichish mumkin bo'lgan suv. bo'lishiga juda b.og'liq.
Katta bo'lmagan idishga tuproqda soling va uni sho'r suv bilan to'ldiring. Hamma suv bug'lanib ketmagunicha, bu idish bir necha kun tursin. Kuzating, tuproqda qanaqa o'zgarishlar yuz berdi? Sho'r suv bug'lanib ket ganidan keyin u o'zgardimi yoki yo'qmi? O'ylang va quyidagi savollarga javob berishga harakat qiling.
